Η σφαγή των προξένων της Θεσσαλονίκης τον Μάιο του 1876

 

 

Βρισκόμαστε στη δίνη της κρίσης του Ανατολικού Ζητήματος που ξεκίνησε με τις εξεγέρσεις στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη το 1875.

Μετά όμως τις διακηρύξεις περί ισονομίας του Χατ-ι-Σερίφ (1839) και Χατ-ι-Χουμαγιούν (1856), παρότι το ισλάμ παρέμενε η κυρίαρχη θρησκεία της αυτοκρατορίας (ο σουλτάνος ήταν άλλωστε και χαλίφης), η μεν αλλαγή θρησκεύματος από αυτό σε κάτι άλλο δεν τιμωρούνταν πλέον με θάνατο, ενώ η προσχώρηση στη μουσουλμανική θρησκεία έπρεπε να ακολουθεί κάποιες διαδικασίες που περιελάμβαναν ενδελεχή εξέταση κάθε ατομικής υπόθεσης από τις αρχές.

Τον  Μάιο του 1876 στη Θεσσαλονίκη, ένα ερωτικό δράμα και ο θρησκευτικός παροξυσμός οδήγησαν σε ένα έγκλημα με διεθνείς διπλωματικές προεκτάσεις.

 

 

 

 

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Η σφαγή των προξένων τον Μάιο του 1876 στη Θεσσαλονίκη όπως απεικονίζεται στο πρωτοσέλιδο του αγγλικού εντύπου The Illustrated London (Μάιος 1876).

Μια ορθόδοξη Βουλγάρα η Βελίκω (ή Στεφάνα) απ’ τη Μπογδάντσα κοντά στη Γευγελή (12 έως 20 ετών), θέλησε να ασπαστεί το Ισλάμ προκειμένου να παντρευτεί στεφανωθεί τον μουσουλμάνο Χαϊρουλάχ με τον οποίο ήταν ερωτευμένη. Έρχεται με το τρένο στη Θεσσαλονίκη για να παρουσιαστεί στον βαλή προκειμένου να ασπαστεί επίσημα το μουσουλμανισμό.

 

Φθάνοντας στον Παλιό Σταθμό, η μάνα της (ήταν ορφανή από πατέρα) που ήταν κι αυτή στο τρένο, ζήτησε από τους χριστιανούς να τη βοηθήσουν για να αποτραπεί ο εξισλαμισμός της κόρης της.

 

Πράγματι, χριστιανοί Θεσσαλονικείς άρπαξαν την κοπέλα και την επιβίβασαν στην άμαξα του προξένου των ΗΠΑ Περικλή Χατζηλαζάρου  (ελληνορθόδοξος με ρωσική υπηκοότητα) που την οδήγησε στο αμερικανικό προξενείο το οποίο βρισκόταν τότε στην Εγνατία (αρ. 107, κοντά στην εκκλησία του Αγ. Αθανασίου) και στη συνέχεια τη φυγάδευσαν μέσω της παρακείμενης εκκλησίας του Αγ. Χαραλάμπους, σε κοντινό χριστιανικό σπίτι.

 

Οι μουσουλμάνοι της πόλης θεώρησαν το γεγονός αυτό casus belli, δηλαδή αιτία πολέμου. Έτσι, μετά την αρχική ενημέρωση στα «καφενεία και τα μπαρμπέρικα» των ομοθρήσκων τους, στη συνέχεια προχώρησαν σε στασιαστικό κάλεσμα και μάλιστα ένοπλο. Πλήθος μουσουλμάνων άρχισε να μαζεύεται στο Σαατλί Τζαμί, δίπλα ακριβώς στο Κονάκι την έδρα του βαλή, όπου βρίσκεται το σημερινό Διοικητήριο.

Τα πνεύματα ήταν τεταμένα από τις εξελίξεις στα Βαλκάνια και καθώς εκφράστηκαν φόβοι για σφαγές, οι πρόξενοι που βρίσκονταν στη Θεσσαλονίκη σκέφτηκαν να παρέμβουν στο βαλή, για να ζητήσει από τον Νικόλαο Χατζηλαζάρου (αδερφό του Αμερικανού πρόξενου ο οποίος απουσίαζε στην Έδεσσα), να μεσολαβήσει για να παραδώσουν τη νεαρή κοπέλα και να ηρεμήσουν τα πνεύματα.

 

Η Ισλαμική έξαψη προκαλέσει τον τρόμο και τον πανικό στις άλλες δύο μεγάλες κοινότητες της πόλης, τους Εβραίους και τους Έλληνες, κι ενώ οι εξαγριωμένοι μουσουλμάνοι συγκεντρώνονταν, ο Afred Abbot (αδελφός του Henry Abbot, προξένου της Γερμανίας), η οικογένεια Άμποτ (ή Άββοτ, η οποία υπάρχει ακόμα στη Θεσσαλονίκη) ήταν μια από τις πιο γνωστές της ελληνορθόδοξης κοινότητας που είχε όμως βρετανική υπηκοότητα. Πληροφορήθηκε από τη σύζυγο του Χατζηλαζάρου πως η κοπέλα βρισκόταν σε παρακείμενο σπίτι ενός χριστιανού.

Πρωί της 6ης Μαΐου ο Jules Moulin, πρόξενος της Γαλλίας και ο Henry Abbot, πρόξενος της Γερμανίας, κατευθύνθηκαν προς το Κονάκι αλλά δεν μπόρεσαν ποτέ να φτάσουν στον προορισμό τους, καθώς βρέθηκαν στο τζαμί, όπου κρατήθηκαν ως όμηροι, με στόχο να γίνει ανταλλαγή με τη νεαρή γυναίκα.

 

Ο βαλής κι ο διοικητής της αστυνομίας προσπάθησαν να κατευνάσουν τους συγκεντρωμένους και να απελευθερώσουν τους προξένους, χωρίς επιτυχία. Ο όχλος εισέβαλε στο δωμάτιο που κρατούνταν οι πρόξενοι και τους σκότωσε χτυπώντας τους με ξύλα και σίδερα ενώ λίγο πιο πέρα, ο τρομοκρατημένος βαλής φυγάδευε τον πρόξενο της Βρετανίας Blunt, που είχε κατορθώσει να φτάσει πιο πριν στο Κονάκι.

Στο μεταξύ, ο Afred Abbot κατάφερε να βρει την κοπέλα και την παρέδωσε στις Αρχές, ελπίζοντας να γλυτώσει τον αδελφό του, πλην όμως ήταν αργά για τους δύο διπλωμάτες.

 

Αν και είδηση της παράδοσης της γυναίκας οδήγησε στη διάλυση του πλήθους, οι άλλες ευρωπαϊκές χώρες που είχαν ήδη ειδοποιηθεί, έστειλαν στον Θερμαϊκό πολεμικά πλοία (δύο βρετανικά, δύο γαλλικά, δύο ιταλικά, ένα γερμανικό, ένα ρωσικό και ένα ελληνικό). Παράλληλα, κατέφθασαν και ενισχύσεις του οθωμανικού ναυτικού.

 

Άρχισαν οι ανακρίσεις για τους φόνους και συνελήφθησαν 52 άτομα. Στις 16 Μαΐου, έξι από τους συλληφθέντες, ασήμαντα άτομα από τις λαϊκές τάξεις και μάλλον εξιλαστήρια θύματα, καταδικάστηκαν σε θάνατο και οδηγήθηκαν στην κρεμάλα, που στήθηκε στο κάτω μέρος της Πλατείας Ελευθερίας κοντά στο λιμάνι.

 

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ : Οι Henry Abbott και Jules Moulin.

Στις 19 Μαΐου έγιναν οι κηδείες των δύο προξένων, παρουσία των ναυτικών αγημάτων και υπό τις ομοβροντίες των πλοίων που βρίσκονταν στο λιμάνι, ενώ η Υψηλή Πύλη αναγκάστηκε να ζητήσει συγγνώμη από τις κυβερνήσεις των άτυχων διπλωματών.

 

Για την ιστορία, μερικούς μήνες αργότερα ο διοικητής της αστυνομίας Σαλίμ μπέης, ο Ριζά μπέης -κυβερνήτης της κορβέτας Idjaliè που ήταν στον Θερμαϊκό τη μέρα των γεγονότων- και ο Αλτά μπέης, αξιωματικός του στρατού, καταδικάζονται σε ποινές φυλάκισης και καθαίρεση ενώ σε ένα χρόνο φυλάκιση καταδικάστηκε κι ο Βαλής Μεχμέτ Ριφαάτ πασάς.

 

Σήμερα, καθώς το Σαατλί τζαμί κάηκε στην πυρκαγιά του 1917, έχει απομείνει μόνο ο δρόμος που το χώριζε από το Διοικητήριο που έχει ονομαστεί οδός Προξένων για να θυμίζει τη «Σφαγή των προξένων» το Μάιο του 1876, ενώ οι τάφοι των Abbot και των Χατζηλαζάρου, βρίσκονται στο νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας.

Τις ίδιες ημέρες που εξελίσσονται στη Θεσσαλονίκη τα γεγονότα που αναφέρουμε ξεκινάει κι η εξέγερση στη Βουλγαρία, που θα καταπνιγεί με ωμότητα από τις οθωμανικές αρχές γεγονός που θα προκαλέσει τη γενική κατακραυγή των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Θα ακολουθήσει ρωσοτουρκικός πόλεμος (1877-78) που θα οδηγήσει τα στρατεύματα του τσάρου έξω από την πρωτεύουσα του σουλτάνου, όπου και θα υπογραφεί η συνθήκη ειρήνης του Αγίου Στεφάνου, που θα αναθεωρηθεί όμως από το Συνέδριο του Βερολίνου.

 

 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Η Journal illustre  απεικονίζει την σφαγή των προξένων.
 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

«Μακεδονία της Κυριακής» στις 25 Μαΐου 2015.

Ιωάννης Κολιόπουλος, «Η Μακεδονία στο επίκεντρο εθνικών ανταγωνισμών (870-1897)».

Σύγχρονο Μακεδονο-Ελληνικό Λεξικό, «3ΟΡΑ», Θεσσαλονίκη 2011

Απόστολος Βακαλόπουλος, «Τα δραματικά γεγονότα της Θεσσαλονίκης κατά το Μάιο 1876 και οι επιδράσεις τους στο Ανατολικό Ζήτημα», Μακεδονικά, τ. Β΄, Θεσσαλονίκη.

 

Κώστας Τομανάς, Οι κάτοικοι της παλιάς Θεσσαλονίκης, Νησίδες, Θεσσαλονίκη.

Μερόπη Αναστασιάδου, Θεσσαλονίκη 1830-1912